ဂရုပြုစရာ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ (BIPOLAR AFFECTIVE DISORDER)
❓ Bipolar disorder ဆိုတာဘာလဲ ????
စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ (Bipolar disorder) ဆိုတာ စိတ်ခံစားမှုနဲ့သက်ဆိုင်တဲ့ Mood disorder တစ်မျိုးဖြစ်ပြီး စိတ်ကြွနေတဲ့အချိန် (Mania) နဲ့ စိတ်ကျနေတဲ့အချိန် (Depression) ဆိုပြီး အစွန်းနှစ်ဖက် ရှိလို့ Bipolar disorder လို့ ခေါ်ဆိုပါတယ်။
စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါ (Bipolar disorder) ဟာ ကုသမှုမခံယူရင် မိမိကိုယ်ကိုယ်သေကြောင်းကြံစည်မှု (Suicide)ပြုလုပ်နိုင်တဲ့အထိ နောက်ဆက်တွဲဆိုးကျိုးများလှတဲ့ အထူးတလည် ဂရုပြုရမယ့် ပြင်းထန်စိတ်ရောဂါတစ်မျိုးဖြစ်ပါတယ်။ တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ Bipolar disorder ရှိတဲ့သူတွေဟာ တီထွင်ဖန်တီးနိုင်စွမ်း အလွန်ကောင်းတဲ့လူတွေဖြစ်နိုင်ကြောင်း လေ့လာမှုတွေက ဆိုပါတယ်။
❓ Bipolar Disorder ဘယ်လောက်အဖြစ်များသလဲ
လူတစ်ဦးရဲ့ ဘဝသက်တမ်းမှာ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါဖြစ်ဖို့ (၀.၃) ရာခိုင်နှုန်းကနေ (၁.၅)ရာခိုင်နှုန်းထိရှိနိုင်ပါတယ်တဲ့။
Bipolar disorder ရှိသူအများစုဟာ ပျှမ်းမျှအသက် ၁၈ နှစ် (၁၅ နှစ်မှ ၂၇ နှစ်) လောက်ကနေ ရောဂါ စတင်ဖြစ်လေ့ရှိပါတယ်။ စိတ်ကျတာနဲ့စတင်တာများတယ်။ စိတ်ကြွ စိတ်ကျလို့ ဆိုရာမှာ စိတ်ကျနေတဲ့ ကာလ(Depressive Episode) တွေက ပိုများလေ့ရှိတယ်။ တခြား Anxiety disorder (စိုးရိမ်မှုလွန်ကဲရောဂါ)၊ အရက်စွဲ ဆေးစွဲ စတာတွေနဲ့ တွဲတတ်တယ်။
အမျိုးသား အမျိုးသမီး ဖြစ်ပွားနှုန်း ညီတူညီမျှဖြစ်ပါတယ်။
❓ Bipolar disorder ဘာကြောင့်ဖြစ်ရသလဲ
စိတ်ရောဂါတွေမှာ ဘာကြောင့်ဖြစ်ရတယ်ဆိုပြီး အကြောင်းအရင်း တိတိကျကျပြောဖို့ ခက်ခဲလှပါတယ်။
- မျိုးရိုးလိုက်ခြင်း
- ဦးနှောက်ရဲ့ Dopamine, Serotonin စတဲ့ Neurotransmitter ဓာတ်တွေ ကမောက်ကမ မညီမမျှဖြစ်ခြင်း တွေကြောင့်ဖြစ်နိုင်သလို
- ဘဝရဲ့ခါးသီးမှုလောကဓံတွေရင်ဆိုင်ရတဲ့အခါမျိုး၊ မိမိချစ်ခင်ရတဲ့သူတွေကို ဆုံးရှုံးရတဲ့အခါမျိုး၊ ချစ်ရသူတွေနဲ့ ဝေးကွာနေရတာမျိုးကြောင့်လည်း ဖြစ်တတ်ပါတယ်။
- ဦးနှောက်ကို ထိခိုက်ထားတဲ့ အခြေအနေတွေ (ဥပမာ ဦးနှောက်အကျိတ်)
- အတက်ရောဂါအတွက်သုံးရတဲ့ဆေးတွေ
- အရက်နဲ့ မူးယစ်ဆေး စွဲတာ
- ငယ်စဥ်က စိတ်ဒဏ်ရာရှိခဲ့တာတွေ၊ အနိုင်ကျင့်ခံရတာ၊ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာစော်ကားခံခဲ့ရတာတွေဟာလည်း Bipolar ဖြစ်စေနိုင်တဲ့ အချက်တွေပါပဲ။
❓ ဘယ်လိုလူတွေမှာ အဖြစ်များသလဲ ၊ ဘယ်အရာတွေက ရောဂါဖြစ်နိုင်ချေပိုများစေသလဲ
- Bipolar disorder ဟာ မျိုးရိုးလိုက်တတ်တဲ့ စိတ်ရောဂါတစ်ခုမို့လို့ မိမိရဲ့ မိဘ နဲ့ သွေးသားရင်းချာတွေမှာ ဒီရောဂါရှိရင် မိမိမှာလည်းဖြစ်လာနိုင်ချေရှိပါတယ်။
- အများအားဖြင့် Bipolar disorder စတင်တဲ့ အရွယ်ဟာ အပြင်လောက/ဘဝနဲ့ စတင်ထိတွေ့တဲ့ ဆက်ကျော်သက်အရွယ် ဖြစ်တာကြောင့် အရှုံးနဲ့စတင်ထိတွေ့ရတဲ့အခါမျိုး (ဥပမာအားဖြင့် စာမေးပွဲကျတာ၊ ကျောင်းထွက်ရတာ) တွေကြောင့်လည်း ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။ ဒီမှာ ချစ်ရေးချစ်ရာကိစ္စ (Love affair) တွေကိုလည်း မေ့မထားသင့်ပါဘူး။ မိမိချစ်ရသူဆီက အသိအမှတ်ပြုမခံရတာ (Rejection)၊ ချစ်ရသူနဲ့ သေကွဲရှင်ကွဲ ခွဲခွာရတာ(Loss of loved one) မျိုးတွေ
- အရက်နဲ့ Amphetamine စတဲ့ မူးယစ်ဆေးအလွန်အကျွံသုံးစွဲသူတွေ ဒီလူအမျိုးအစားတွေမှာ အဖြစ်များလေ့ရှိတာပေါ့။
- အိပ်ချိန်မမှန်/ အိပ်ရေးပျက်ခြင်းကလည်း Bipolar ဖြစ်နိုင်ချေများစေတယ်။
- ကလေးမွေးပြီးစ မိခင်တွေမှာလည်း ဟော်မုန်းအပြောင်းအလဲကြောင့် စိတ်အတက်အကျဖြစ်စေတယ်။
- စိတ်ကျရောဂါ (Major Depressive Disorder) ကနေ ကုသမှုထိထိရောက်ရောက် မခံယူတဲ့အခါ Bipolar disorder ကူးပြောင်းဖြစ်တာမျိုးလည်းရှိတယ်။
❓ စိတ်ကြွစိတ်ကျရောဂါရဲ့ သဘောသဘာဝ
Bipolar disorder ဟာ စိတ်ခံစားမှုနဲ့ဆိုင်တဲ့ Mood disorder တစ်မျိုးဖြစ်တာကြောင့် စိတ်အတက်အကျ ၊ စိတ်အကြွအကျ ပေါ်မူတည်ပြီး Bipolar သမားတစ်ယောက်ရဲ့ ပုံပန်းသွင်ပြင်၊ ပြောဟန်ဆိုဟန်၊ တွေးတောပြုမူဟန်တွေက ရောဂါပြင်းထန်မှုအပေါ်မူတည်ပြီး သိသိသာသာ ပြောင်းလဲနေတတ်ပါတယ်။
ဥပမာအားဖြင့် သာမန်အားဖြင့် အေးဆေးတဲ့သူတစ်ဦးက ရုတ်တရက် လူတွေနဲ့ပေါင်းသင်း၊ စကားတွေများများကျယ်ကျယ်ပြောနေတတ်တာ (ဒါမှမဟုတ်) အင်မတန်ဒေါသကြီးတဲ့လူတစ်ယောက်လိုပြောင်းလဲသွားတာ၊ နောက် သူမဟုတ်တော့တဲ့အတိုင်း တခြားလူတစ်ယောက်ဖြစ်သွားသလိုမျိုး စိတ်ဓာတ်ကျငိုကြွေးနေတတ်တာမျိုးပေါ့။
စိတ်ကြွပျော်ရွှင်နေတဲ့အချိန် အဝတ်အစားတောက်တောက်ပပ ဝတ်ဆင် ပြင်ပြင်ဆင်ဆင်နေတတ်ပြီး ၊ စိတ်ကျစိတ်ညစ်နေတဲ့အခါမျိုးမှာတော့ မပြင်မဆင်စုတ်စုတ်ပြတ်ပြတ် နေတာမျိုးပေါ့။
❓ Bipolar disorder ရဲ့ ရောဂါလက္ခဏာတွေ
စိတ်ကြွ၊ စိတ်ကျရောဂါလို့ ဆိုတဲ့အတိုင်း စိတ်ကြွနေချိန်ကာလမှာဖြစ်လေ့ရှိတဲ့ (Manic Episode) နဲ့ (Hypomanic Episode) မှာ ဖြစ်တဲ့ လက္ခဏာတွေ နဲ့ စိတ်ကျကာလ (Depressive Episode) မှာ ဖြစ်တဲ့ လက္ခဏာတွေ ဆိုပြီး နှစ်ပိုင်းခွဲပြောပါမယ်။
????စိတ်ကြွကာလ လက္ခဏာများ (Mania)
- Euphoria/High mood (အမြဲပျော်သလိုခံစားနေရမယ်)
- Optimistic (တစ်လောကလုံးဟာ အကောင်းမြင်ချင်စရာတွေပဲ)
- High Self-esteem/Overconfidence (ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ်ယုံကြည်မှုကလည်းအပြည့် ငါလုပ်ရင်ဘာမဆိုဖြစ်တယ် ဆိုတဲ့အတွေးတွေရှိတဲ့ကာလပေါ့)
- Feeling energetic (အားအင်အပြည့်)
- Less sleep (အားပြည့်သလိုခံစားနေရတော့ အအိပ်အနေနည်းသွားမယ်၊ အိပ်စရာသိပ်မလိုလောက်အောင် အားပြည့်တယ်ခံစားနေရတာပေါ့)
- တချို့တွေမှာကျတော့ Irritability (စိတ်ဆတ်တာ)၊ Easily distractive (စိတ်ရှုပ်လွယ်တာ)၊ Anger (ဒေါသထွက် ပေါက်ကွဲလွယ်တာ)၊ Restlessness (ဂဏှာမငြိမ်တာ) စတဲ့ လက္ခဏာတွေနဲ့လာလေ့ရှိတယ်။
- Speaking faster, louder than usual (ကြားဖြတ်ပြောမရလောက်အောင် စကားကို ရေပက်မဝင်အောင်ပြောမယ် အသံကလည်းအတော့်ကိုကျယ်ကျယ်နဲ့ပေါ့။
- Flight of ideas & doing multiple projects at one time (Mania ဝင်နေချိန် သူ့ခေါင်းထဲမှာ အတွေးတွေက များလွန်းတဲ့အတွက် စကားပြောတဲ့အခါ ဒီအကြောင်းကနေ ချက်ချင်း တခြားအကြောင်းခုန်ကူးသွားတာမျိုး၊ အလုပ်တွေအများကြီးကို တစ်ခါတည်း လုပ်တတ်တာမျိုးပေါ့)
- Increased activity & sociability (အရမ်းပေါင်းသင်းဆက်ဆံ အလုပ်တွေလုပ် social ကျနေတာ)
- Reduced concentration or attention
(အထက်ကလို Idea တွေအများအပြားနဲ့ အလုပ်တွေလုပ်နေတတ်ပေမယ့် တကယ်က အာရုံစူးစိုက်မှုမကောင်းပါဘူး လုပ်လက်စအလုပ်တွေဟာလည်း မပြီးစီးပဲ ကျန်ခဲ့ပါသတဲ့။)
- Disinhibition (အရာရာကို အထိန်းအသိမ်းမရှိလုပ်တတ်တာဟာ ဒီကာလရဲ့ အင်မတန် အန္တရာယ်များတဲ့လက္ခဏာတစ်ရပ်ပါ။
ကား၊ ရတနာပစ္စည်းစတဲ့ စျေးကြီးပစ္စည်းတွေကို အထိန်းအကွပ်မရှိ ဝယ်ပစ်လိုက်တာမျိုးပေါ့
နောက် ဒီကာလမှာ Hypersexuality လို့ ခေါ်တဲ့ လိင်စိတ်ဆန္ဒကလည်း များနေတတ်တော့ အကာအကွယ်မဲ့လိင်ဆက်ဆံတာတွေ၊ မူးယစ်ဆေးစွဲတာတွေ ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။ လိင်ကတဆင့်ကူးစက်တတ်တဲ့ HIV လိုရောဂါတွေရဖို့ လွယ်ကူတာပေါ့။
- Grandiose delusion စိတ်ကြွကာလဖြစ်တဲ့အတိုင်း မိမိကိုယ်ကိုယ် စိတ်ကြိီးဝင်တတ်တယ်။ အဲ့ကမှ လွန်ကဲလာရင်တော့ မိမိကိုယ်ကိုယ် ဘုရားလို့ထင်တာမျိုး (သို့) ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်တစ်ဦးဦးလို့ထင်တာမျိုးတွေ (ဒါမှမဟုတ်) သမ္မတလို အရေးပါတဲ့သူလို့ မှားယွင်းယုံကြည်နေတာမျိုးပေါ့။
- Hallucination ဒီအချိန်မှာ အမြင်/အကြားအာရုံ ဖောက်ပြန်မြင်ယောင်မှုလည်း ရှိတတ်သေးတယ်။
(ဥပမာ ဘုရားနဲ့စကားပြောရတယ်တို့ ကမ္ဘာကျော်ပုဂ္ဂိုလ်တွေက သူ့ကိုစောင့်ကြည့်နေပါတယ်တို့ စသည်)
- အရေးကြီးဆုံးအချက်က ဒီလိုလက္ခဏာ၊ အပြုအမူ၊ အပြောအဆိုတွေကြောင့် အလုပ်အကိုင်၊ ပညာရေး၊ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေး၊ မိသားစု၊ အိမ်ထောင်ဖက်၊ မိတ်ဆွေအသိုင်းအဝိုင်းစတဲ့ ကဏ္ဍစုံမှာ သိသာတဲ့ ထိခိုက်မှု/ ဆုံးရှုံးမှုတွေ ရှိရပါမယ်။ အပေါ်ကအချက်တွေထဲက တချို့ အနည်းဆုံး တစ်ပတ်ကြာခန့်ဖြစ်နေရင် Mania လို့သတ်မှတ်နိုင်ပါတယ်။
Manic Episode တစ်ခုဟာ ခြောက်လခန့်အထိကြာမြင့်တတ်ပြီး ကုသမှုသေချာမခံယူရင် ထပ်ခါထပ်ခါ ပြန်ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။
????Hypomania ဆိုတာက အထူးတလည်မဟုတ်ပါဘူး။ အထက်က Mania လက္ခဏာတွေနဲ့ အတူတူပဲဖြစ်ပြီး Mania လောက်မပြင်းထန်တဲ့ နေ့စဥ်လူနေမှုဘဝနဲ့ လုပ်ငန်းခွင်/ပညာရေး ထိခိုက်မှုမရှိသေးတဲ့ Mania အပျော့စားလေးလို့ မှတ်သားထားရင်ရပါပြီ။ ကြာချိန်အားဖြင့်လည်း ရက်အနည်းငယ်(အနည်းဆုံးလေးရက်) ခန့်ထိပဲကြာမြင့်တတ်ပါတယ်။
????စိတ်ကျကာလ လက္ခဏာများ (Depressive Episode)
- Sadness (ဝမ်းနည်းနေမယ်)
- Depressed or low mood (စိတ်ဓာတ်ကျနေမယ်)
- Feeling worthless (ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် တန်ဖိုးမရှိဘူး၊ ဘယ်နေရာမှ အသုံးမဝင်ဘူး၊ တန်ဖိုးထားမခံရဘူးလို့ ခံစားနေရမယ်)
- Feeling helpless & hopeless (အကူအညီမဲ့သလို/ မျှော်လင့်ချက်ကင်းမဲ့နေသလို ခံစားနေရမယ်)
- Loss of interest (အရင်က ကိုယ့်ကိုပျော်ရွှင်စေတဲ့အရာတွေကို စိတ်မဝင်စားတော့ဘူး)
- Pessimistic & Negative thoughts (အရာရာကို မကောင်းမြင်/ အဆိုးမြင်နေမယ်)
- Change in appetite & sleep pattern (အအိပ်အနေ အစားအသောက်တွေ ပြောင်းလဲလာမယ် ပိုစားချင်ပိုစား/ပိုအိပ်တာဖြစ်ဖြစ် အစားမစားချင်/အိပ်မပျော်တာပဲဖြစ်ဖြစ်)
- Feeling guilty (အပြစ်ရှိသလိုခံစားနေရမယ် အရင်က ပြုမိတဲ့အရာတစ်ခုခုအတွက် ပြန်တွေး/ပြန်ခံစားနေတာမျိုးပေါ့)
- Easy tearfulness (တစ်ခုခုဆို စိတ်ခံစားလွယ်/ အငိုလွယ်နေတာမျိုးပေါ့)
- Suicidal thoughts (မိမိကိုယ်ကိုယ် သေကြောင်းကြံစည်ဖို့တွေးတောနေတာပေါ့) ဒီလိုအတွေးကနေ Suicidal attempt (မိမိကိုယ်ကိုယ်သတ်သေရန်အားထုတ်ကြိုးစားမှု)၊ နောက်ဆုံး Suicide တကယ်သတ်သေတာမျိုးထိ ဖြစ်နိုင်တဲ့အတွက် ဒါဟာ အထူးဂရုပြုသတိထားရမယ့် လက္ခဏာတစ်ရပ်ပါ။)
ဒီ စိတ်ကျလက္ခဏာတွေက Depression လို့ခေါ်တဲ့ စိတ်ကျရောဂါ (Depressive disorder) နဲ့အတူတူပဲဖြစ်ပြီး အနည်းဆုံး (၂)ပတ်ကြာ ဒီလက္ခဏာတွေခံစားနေရပြီဆိုရင် Major Depression လို့ခေါ်ဆိုပြီး အဲ့လောက်မပြင်းထန်/ မဆိုးတဲ့ ကာလမကြာဘူးဆိုရင်တော့ Minor Depression လို့ မှတ်သားနိုင်ပါတယ်။
????စိတ်ကြွ စိတ်ကျ လက္ခဏာရပ်တွေ နှစ်မျိုးလုံး ခံစားရတဲ့ Mixed state လည်းရှိတယ်။ စိတ်ကြွ စိတ်ကျ ကာလတွေကြားမှာ ပုံမှန် ကောင်းမွန်တည်ငြိမ်နေတဲ့ ကာလတွေလည်း ရှိပါသေးတယ်။
❓ Bipolar disorder အမျိုးအစားများ
- Bipolar အမျိုးအစား ၁ (စိတ်အတက်အကျအစွန်းရောက်ပြင်းထန်လွန်းတယ် အနည်းဆုံး Mania တစ်ခါဝင်ဖူးပြီး Major Depressionထိ စိတ်ကျတတ်တဲ့အမျိုးအစားပေါ့)
- Bipolar အမျိုးအစား ၂ (စိတ်ကြွတဲ့အခါ Hypomania အထိပဲရောက်တတ်ပြီး စိတ်ကျရင်တော့ သူလည်း Major Depression အဆင့်ထိကျတတ်တယ်)
- Cyclothymia (ဒါကတော့ စိတ်တက်ရင် Hypomania ထိပဲတက်ပြီး စိတ်ကျရင် Minor Depression လောက်ထိပဲကျတတ်တဲ့ အမျိုးအစားပေါ့)
ဒီထက်မက အမျိုးအစားခွဲတွေ ရှိပေမယ့် အကျယ်တဝင့်မပြောတော့ပါဘူး။
❓ Bipolar disorder ဟာ ပြင်းထန်ရောဂါလား။ ဆေးကုသမှုခံယူဖို့ လိုသလား
Bipolar disorder ဟာ စိတ်ရောဂါကုဆရာဝန်နဲ့ စနစ်တကျ ကုသမှုခံယူသင့်တဲ့ ပြင်းထန်စိတ်ရောဂါတစ်မျိုးပါ။ မကုသဘဲ ထားရင် အထက်ကပြောခဲ့သလို အရက်စွဲမူးယစ်ဆေးစွဲ (Drug & Alcohol abuse) တာတွေ၊ စိတ်ကြွကာလ အထိန်းအကွပ်မရှိတဲ့ အပြုအမူတွေကြောင့် မလိုလားအပ်ဘဲ ကိုယ်ဝန်ရတာ၊ လိင်ကတစ်ဆင့်ကူးစက်တတ်တဲ့ရောဂါတွေရတာ ဖြစ်နိုင်သလို ၊ စိတ်ကျလွန်းတဲ့အခါ မိမိကိုယ်မိမိ သေကြောင်းကြံတာအထိဖြစ်နိုင်တာမို့ အထူးဂရုပြုအလေးထား ကုသရမယ့်စိတ်ရောဂါဖြစ်ပါတယ်။
လေ့လာမှုတွေအရ Bipolar disorder ရှိတဲ့သူတွေဟာ သာမန်လူတွေထက် မိမိကိုယ်ကိုယ်သေကြောင်းကြံနှုန်း/ သေကြောင်းကြံဖို့ကြိုးစားနှုန်းဟာ (၁၅) ဆပိုပါသတဲ့။
လေ့လာမှုမှာ ပါဝင်တဲ့ Bipolar disorder ရှိ အမျိုးသားတွေဟာ ပုံမှန်သက်တမ်းအောက် (၁၃) နှစ်၊ အမျိုးသမီးတွေဟာ ပုံမှန်သက်တမ်းအောက် (၉) နှစ်ခန့် သက်တမ်းပိုတိုတယ်လို့ လေ့လာမှုတစ်ခုက ဆိုထားပါသေးတယ်။
❓ Bipolar ရှိမှန်းဘယ်လိုသိနိုင်သလဲ
အထက်က ပြောခဲ့တဲ့ စိတ်ကြွစိတ်ကျ လက္ခဏာတွေ ရှိနေပြီလို့ ကိုယ်တိုင်သတိထားမိလာတဲ့အခါ (သို့မဟုတ်) မိမိရဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်က မိတ်ဆွေဖြစ်စေ၊ မိသားစုကဖြစ်စေ မိမိရဲ့အရင်ကနဲ့မတူတဲ့ ပြောပုံဆိုပုံ/ ဝတ်စားနေထိုင်ပုံ/ အပြုအမူတွေကို သတိထားမိလို့ တစ်ဆင့်ပြန်ပြောပြရင်းကနေ Bipolar ရှိနေပြီလားလို့ သံသယဝင် သတိပြုမိနိုင်ပါတယ်။
ဒါပေမယ့် လူ့သဘာဝအရ စိတ်ပျော်/စိတ်ညစ်၊ စိတ်ကြွ/စိတ်ကျ စိတ်အတက်အကျက အမြဲတစေ ဖြစ်နေတာပုံမှန်ပဲမို့လို့ အချက်အလက်တွေဖတ်ရှုရုံနဲ့ Bipolarရှိနေပြီလို့ မဆိုနိုင်ပါဘူး။
စိတ်ရောဂါတစ်ခုလို့ နာမည်တပ်ဖို့ဆိုရင် စိတ်ကျန်းမာရေးဆရာဝန်နဲ့ ပြသစစ်ဆေးမှုခံယူပြီးမှသာ တိကျသေချာတဲ့အဖြေရရှိပြီး ကုသမှုဆက်လက်လုပ်ဆောင်နိုင်မှာဖြစ်တဲ့အတွက် မိမိရဲ့ စိတ်ခံစားချက်၊ အတွေးအမြင်တွေပြောင်းလဲနေတယ်လို့ သတိထားမိတဲ့အခါ၊ နောက်တစ်ချက်က မိမိရဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်က လူတွေနဲ့ အရင်လို သဟဇာတမဖြစ်တော့ဘဲ ကျောင်းအလုပ်/လုပ်ငန်းခွင်/မိသားစုဘဝ စတာတွေမှာ သိသိသာသာ ခက်ခဲနေတယ်၊ အဆင်မပြေတော့ဘူးလို့ သတိထားမိပြီဆိုရင် စိတ်ကျန်းမာရေးစစ်ဆေးခြင်း (Mental Checkup) ပြုလုပ်သင့်ကြောင်းပါ။
❓ ပယ်ရှားရမယ့် စိတ်ရောဂါတွေရဲ့ Stigma (အမည်းစက်)
❎စိတ်ရောဂါတွေဟာ ဝဋ်နာကံနာ ဖြစ်ပြီး ကုရာနတ္ထိဆေးမရှိဘူးဆိုတာ မဟုတ်ပါ။ ဒါတွေဟာ ခန္ဓာကိုယ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ရောဂါတွေလိုပဲ မထူးဆန်းတဲ့ရောဂါတွေဖြစ်ပြီး သောက်သုံးရမယ့် ဆေးဝါးတွေနဲ့ ကုသရေးနည်းလမ်းတွေလဲ အများအပြားပါပဲ။
❎စိတ်ရောဂါဖြစ်တဲ့အတွက် ကိုယ်တိုင်စိတ်ကိုထိန်းချုပ်နိုင်ရင် ဆေးဝါးအကူအညီမလိုဘူး ဆိုတာမဟုတ်ပါဘူး။ သာမန်စိတ်အတက်အကျဖြစ်စဥ်အတွက် မှန်နိုင်ပေမယ့် Bipolar disorder မှာတော့ ဆေးဝါးအကူအညီ မဖြစ်မနေယူဖို့လိုအပ်ပါတယ်။
❎စိတ်ရောဂါဟာ စိတ်ပျော့ညံ့တဲ့သူတွေမှာ ဖြစ်တယ်ဆိုတဲ့အယူအဆက မမှန်ပါဘူး။ စိတ်ရောဂါနဲ့အတူယှဥ်တွဲနေထိုင်နေသူအားလုံးဟာ အင်မတန်ကြံ့ခိုင်ကြသူတွေဖြစ်တယ်။ လေ့လာမှုတွေအရ ဆယ်ကျော်သက်ဘဝမှာ စိတ်ရောဂါတွေနဲ့ ရုန်းကန်ခဲ့ရပြီး ဒါကို ကြံ့ကြံ့ခံကျော်လွှားနိုင်တဲ့အခါ ဘဝရဲ့ နောက်ပိုင်းအသက်အရွယ်တွေမှာ ပိုမိုတည့်တံ့ခိုင်မြဲတဲ့ အောင်မြင်မှုတွေရကြပါသတဲ့။
❎စိတ်ကျန်းမာဆရာဝန်နဲ့ပြသရတာဟာ ရှက်စရာမဟုတ်ပါဘူး။
စိတ်ကျန်းမာရေးစစ်ဆေးတယ်ဆိုတာ မိမိရဲ့ စိတ်ကျန်းမာရေးကို အလေးထားတဲ့သူတွေသာ ပြုလုပ်နိုင်တဲ့အရာပါ။ မိမိစိတ်ကလေးကို ကိုယ်တိုင်ဖြစ်စေ နားလည်တတ်ကျွမ်းတဲ့ စိတ်ပညာရှင်(Psychologist)၊ စိတ်ကျန်းမာရေးဆရာဝန် (Psychiatrist) နဲ့ဖြစ်စေ အမြဲမပြတ်အလေးပေးစစ်ဆေး နေခြင်းကိုက မိမိကိုယ်ကိုယ်ချစ်မြတ်နိုးခြင်း (Self Care) တစ်မျိုးပါ။
❎Bipolar ရှိသူဟာ လုပ်ငန်းခွင်မဝင်နိုင်ဘူး ဆိုတာမဟုတ်ပါဘူး။ အတွေးအမြင်၊ စိတ်အခြေအနေ ကောင်းမွန်တည်ငြိမ်တဲ့ အခြေအနေရောက်ရင် ပုံမှန်အတိုင်း အလုပ်လုပ်လို့ရပါတယ်။
❎သင့်မှာ Bipolar disorder ရှိပြီး ကုသမှုခံယူနေရတာဟာ သင်ရူးနေပြီလို့ အဓိပ္ပာယ်မရောက်ပါ။ ဒါဟာ နှလုံးရောဂါ၊ ဆီးချိုသွေးတိုးတို့လို ကိုယ်ခန္ဓာပိုင်းဆိုင်ရာရောဂါတွေနဲ့ အလားတူ မထူးဆန်းတဲ့ရောဂါပါပဲ။ တစ်ဆက်တည်းပြောလိုတာက ကျွန်တော်တို့ မသိနားမလည်ဘဲ သုံးနေတဲ့ “ ရူးတယ်” “ အရူး” စတဲ့ စကားတွေဟာ မသုံးနှုန်းသင့်တဲ့ ၊ လူတွေရဲ့ စိတ်ရောဂါတွေအပေါ်ရှုမြင်ပုံမကောင်းဖြစ်စေတဲ့ အသုံးအနှုန်းတွေဖြစ်လို့ ရှောင်ရှားကြရမှာပါ။ အဲ့အစား “ စိတ်ကျန်းမာရေးမကောင်းသူ” “ စိတ်ရောဂါခံစားနေရသူ” စသည်ဖြင့် ပြောင်းလဲခေါ်ဝေါ်ရပါမယ်။
ဒီလို Stigma (အမည်းစက်) တွေကြောင့် ကျွန်တော်တို့ဟာ စိတ်ကျန်းမာရေးဆရာဝန်နဲ့ ပြသမှုစတင်ဖို့ အင်မတန်ဝန်လေးတတ်ကြပါတယ်။ ဒါကြောင့် စောစောသိ စောစောအဖြေရှာ စောစောကုသ စောစောကျန်းမာကြစို့နော် ????
❓ Bipolar disorder ကိုကုသလို့ရနိုင်သလား
ရပါတယ်။
အလျှင်းပျောက်ကင်းအောင် ကုသမှုမပြုနိုင်ပေမယ့် စိတ်ကျန်းမာဆရာဝန်ရဲ့ လမ်းညွှန်မှုနဲ့ ဆေးသောက်မယ်။ မိမိကိုယ်ကိုယ်ဂရုစိုက်မယ်။ မိသားစုမိတ်ဆွေသူငယ်ချင်းတွေရဲ့ ဖေးမကူညီမှု/ ပူးပေါင်းပါဝင်ပေးမှုလည်းရမယ်ဆိုရင် ကျန်းမာတဲ့လူတစ်ယောက်မြန်မြန်ဖြစ်လာမှာပေါ့။
❓ Bipolar disorder ကို ဘယ်လိုကုသ သလဲ
- ဆေးအနေနဲ့ စိတ်အတက်အကျကို ထိန်းပေးဖို့အတွက် Mood stabilizer တွေပေးမယ်။ Anti-depressants (စိတ်မကျဆေး)၊Anti-psychotics (စိတ်မူမမှန်ဖောက်ပြန်တာတွေအတွက်)၊ Anti-convulsants (အတက်ရောဂါမှာလည်းသုံးတဲ့ ဆေးတွေ)၊ အိပ်ဆေး (ဒါကတော့ စိတ်ကြွနေချိန် လက္ခဏာတွေသက်သာဖို့ပေးတာ)
- နောက် စိတ်ကြွချိန် (Mania) နဲ့ ဆေးမတိုးတဲ့စိတ်ကျခြင်း (Resistant depression) တွေမှာဆိုရင် Electroconvulsive Therapy (ECT) လို့ခေါ်တဲ့ ဥိီးနှောက်ကို လျှပ်စစ်ဓာတ်ပေးပြီး ကုသတာမျိုးလည်း လုပ်နိုင်တယ်။
- Cognitive Behavioural therapy (CBT) လုပ်နိုင်တယ် (လူနာရဲ့ မိမိရောဂါအခြေအနေကို လက်ခံပြီး ကုသမှုခံဖို့လိုကြောင်း သိနားလည်အောင် ပညာပေးတာ၊ ရောဂါရဲ့သဘောသဘာဝကိုသိရှိပြီး အဆိုးတွေကို အကောင်းမြင်စိတ်နဲ့ပြောင်းလဲကြည့်မြင် လိုက်လျောညီထွေနေတတ်အောင် လေ့ကျင့်ပေးတာ စသည်ပေါ့)
- Psychotherapy (စိတ်ကုထုံးတွေ)
စတာတွေလုပ်နိုင်ပါတယ်။
????Bipolar သမားတို့ ဆောင်ရန်/ရှောင်ရန်
- ဦးစွာ မိမိရဲ့ ရောဂါအခြေအနေကို ကိုယ်တိုင်လက်ခံပါ။
- ဒါဟာ ရေရှည်ကုသမှုခံယူရမယ့် ရောဂါတစ်ခုဆိုတာကိုသိနားလည်ထားပါ။
- စိတ်ကြွကာလ၊ စိတ်ကျကာလ နဲ့ ကြားပုံမှန်ကာလ တစ်လျှောက်လုံး ဆေးကို ဆရာဝန်ညွှန်ကြားချက်အတိုင်း မပျက်မကွက် နေ့စဥ်သောက်ပါ။
မိမိပြသနေတဲ့ စိတ်ကျန်းမာဆရာဝန်က ဆေးအတိုးအလျှော့ ချိန်ညှိလမ်းညွှန်ပေးမှာဖြစ်တဲ့အတွက် မပျက်မကွက်ဆေးမှန်မှန်သောက်သုံးရပါမယ်။ မိမိကမေ့တတ်ရင် ဆေးသောက်ဖို့ နာရီနှိုးစက်ပေးထားတာမျိုး၊ ကူညီမယ့်သူရှိရင်သူ့ကို သတိပေးခိုင်းတာမျိုး ပြုလုပ်ထားပေါ့။
- စိတ်ရောဂါ ဆေးဝါးတွေဟာ ဘေးထွက်ဆိုးကျိုးအများအပြားရှိတတ်တာကို ကြိုနားလည်ထားပါ။ ဥပမာအားဖြင့် သောက်သုံးတဲ့ပမာဏပေါ် မူတည်ပြီး အစားပိုစားချင်စိတ်ဖြစ်တာ၊ ဝလာတာ ၊ ဆံပင်ကျွတ်တာ စတာတွေဖြစ်န်ိုင်တယ်။ ဒါတွေဟာ ဆေးကြောင့်ဖြစ်ရတာဆိုရင် ဆေးရပ်ရတဲ့အခါ ပုံမှန်ပြန်ဖြစ်နိုင်ပါသေးတယ်။
- စိတ်ရောဂါတွေဟာ မိမိဘဝရဲ့ စိန်ခေါ်မှုတစ်ရပ်ဖြစ်လို့ စိတ်ဓာတ်ကြံ့ခိုင်မှု (Resilience) ကောင်းကောင်းနဲ့ ကျော်လွှားနိုင်ရင် ဘဝကိုပိုမိုနားလည်တဲ့၊ ပိုပြီးပျော်ရွှင်တဲ့ လူသားတစ်ဦးဖြစ်လာမယ်ဆိုတာ ယုံကြည်ထားပါ။
- မိမိရဲ့မိသားစုကိုဖြစ်စေ၊ သူငယ်ချင်းမိတ်ဆွေတွေကိုဖြစ်စေ၊ ချစ်ရသူကိုဖြစ်စေ မိမိရဲ့ ခံစားချက်တွေကို ရင်ဖွင့်ပါ။ လိုအပ်ရင် အကူအညီရယူပါ။
- အိပ်ချိန်မမှန်/အိပ်ရေးပျက်တာဟာ ရောဂါအတွက် မကောင်းလှတာမို့ အိပ်ရေးဝဝအိပ်စက်အနားယူပါ။
- လေ့ကျင့်ခန်းပြုလုပ်ပါ။ ကိုယ်လက်လှုပ်ရှား လေ့ကျင့်ခန်းပြုလုပ်တဲ့အခါ ခန္ဓာကိုယ်ကနေ စိတ်ခံစားချက် ကောင်းစေတဲ့ ဟော်မုန်းတွေထွက်လာပါတယ်။
- Journaling (နေ့စဥ်စိတ်ခံစားမှုတွေကိုရေးမှတ်ထားတာ)၊ သီချင်းနားထောင်တာ စတာတွေလုပ်ပေးပါ။
❎စိတ်ရောဂါအတွက် ဆေးတွေကို မိမိသဘောနဲ့ အတိုးအလျှော့လုပ်တာ၊ ရပ်ပစ်တာမျိုးလုပ်လို့မရပါဘူး။
❎မူးယစ်ဆေး/အရက်တွေဟာ စိတ်ရောဂါအတွက်မကောင်းတတ်တာမို့လို့ ရှောင်ရှားနိုင်ရင် အကောင်းဆုံးပါ။
❎တစ်ဦးထဲ မနေပါနဲ့။ လူတွေနဲ့ပေါင်းသင်းပါ။
????Bipolar disorder နဲ့ တီထွင်ဖန်တီးနိုင်စွမ်းအား (Artistic Creativity)
Bipolar disorder နဲ့ တီထွင်ကြံဆနိုင်စွမ်းဟာ ဆက်စပ်မှုတွေရှိတယ်လို့ လေ့လာမှုတွေက ဆိုပါတယ်။
Bipolar disorder ရှိတဲ့ ကမ္ဘာကျော် ပန်းချီဆရာ ၊စာရေးဆရာ၊ ဒါရိုက်တာ၊ ဂီတပညာရှင်၊ အဆိုတော်၊ရုပ်ရှင်သရုပ်ဆောင် တွေလည်း အများအပြားပါပဲ။
????ကိုယ်တိုင် စိတ်ကြွစိတ်ကျ Bipolar လေးများဖြစ်နေမလား စိတ်ကျန်းမာရေးစစ်ဆေးကြည့်ကြစို့နော်????
????References :
????Shorter Oxford Textbook of Psychiatry, Seventh Edition ; Chapter-10, Bipolar Disorder pg-233 to 252
????Oxford Handbook of Psychiatry, Fourth Edition ; Bipolar Spectrum Disorder pg-317, Box 7.1 Famous people & Bipolar Disorder pg-325, Box 7.3 ‘I think I’m a little bit Bipolar’
????DSM-5, Fifth Edition ; Bipolar & Related Disorders pg-123 to 138
????Standford Report November 16, 2005 ; ‘Bipolar Disorder & Artistic Creativity’.
❤️ NUG, MOH တယ်လီကျန်းမာ၊ လူတိုင်းအတွက်ပါ ❤️
???? တယ်လီကျန်းမာတွင် ဆရာဝန်များနှင့် အွန်လိုင်းမှ အခမဲ့တိုင်ပင်ဆွေးနွေးနိုင်ပါသည်
*** ပိတ်ရက်မရှိပါ ***
ကြိုတင်ဘိုကင်ယူရန်အတွက် တယ်လီကျန်းမာ messenger ကို ဆက်သွယ်ပါ
(နေ့စဥ် မနက် ၈ နာရီမှ ည ၁၀ နာရီအထိ)
Ministry of Health,
National Unity Government.
